Zgodnie z art. 151² § 1 Kodeksu pracy, w zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych pracodawca, na pisemny wniosek pracownika, może udzielić mu w tym samym wymiarze czasu wolnego od pracy (w stosunku 1 nadgodzina : 1 godzina czas wolnego). Udzielenie czasu wolnego może nastąpić wyłącznie na wniosek pracownika wyrażony w formie pisemnej. Pracodawca może, ale nie musi uwzględnić taki wniosek pracownika, np. może nie zaakceptować terminu udzielenia czasu wolnego, który proponuje pracownik.
Jak stwierdza art. 151² § 2 K.p., udzielenie czasu wolnego w zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych może nastąpić także bez wniosku pracownika – na podstawie samodzielnej decyzji pracodawcy. W takim przypadku pracodawca udziela czasu wolnego od pracy (decydując o terminie czasu wolnego), jednak w wymiarze o połowę wyższym niż liczba przepracowanych godzin nadliczbowych (w stosunku 1 nadgodzina : 1,5 godziny czasu wolnego), przy czym nie może to spowodować obniżenia wynagrodzenia należnego pracownikowi za pełny miesięczny wymiar czasu pracy.
Uwaga!
Zasady zawarte w art. 151² K.p. dotyczą udzielania czasu wolnego w zamian za pracę w godzinach nadliczbowych wynikających przede wszystkim z przekroczenia 8-godzinnej normy czasu pracy w danej dobie pracowniczej (bez względu na to, w którym dniu tygodnia to następuje).
Natomiast w razie wykonywania przez pracownika pracy w godzinach nadliczbowych, powstałych nie wskutek przekroczenia 8-godzinnej normy czasu pracy, lecz w wyniku pracy w niedziele, święta i dni wolne wynikające z zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy, które zgodnie z harmonogramem dla tego pracownika powinny być wolne od pracy – obowiązują inne uwarunkowania: na podstawie art. 151³ oraz art. 151¹¹ § 1 K.p, pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikowi inny, cały dzień wolny od pracy, najpóźniej do końca okresu rozliczeniowego.
Urlopy bezpłatne
Zgodnie z art. 174 § 1 Kodeksu pracy, na pisemny wniosek pracownika pracodawca może udzielić mu urlopu bezpłatnego. Urlop bezpłatny następuje na wniosek pracownika, więc pracodawca nie może, z własnej inicjatywy, z uwagi na swoje potrzeby, podjąć samodzielnej decyzji o „wysłaniu” pracownika na urlop, ani też wywierać na niego presji, aby złożył on wniosek o urlop bezpłatny. Zdarzające się w praktyce przypadki udzielania urlopu bezpłatnego na czas przestoju oznaczają naruszenie przepisów Kodeksu pracy o urlopach pracowniczych.
W myśl art. 174 § 2 K.p., okresu urlopu bezpłatnego nie wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Korzystanie przez pracownika z urlopu bezpłatnego wpływa więc negatywnie na uprawnienia pracownicze, których wymiar jest uzależniony od okresu zatrudnienia.